انگاره چیست؟

انگاره واژه‌ای با معنی های مختلف است. در فرهنگ فارسی دکتر معین، برای این واژه معنی های وهم و گمان را در نظر گرفته اند (1) ولی در ویکیپدیا که دانشنامه ای آزاد است معنی های مقابل را برای انگاره ممکن دانسته اند: پارادایم، ایده، الگو، اصل، فرضیه. (2)

 آنچه در این مطلب انگاره می نامیم، بیشتر شامل کلیشه های فکری افراد در باره ی دیگران است. اساس مطلب مورد بحث ما در ارتباطات بین فرهنگی، همین "دیگری" و چگونگی "دیگری سازی" و چگونگی ارتباط و تعامل با این "دیگری" است. انگاره یعنی یک تصور کلیشه ای را در مورد افرادی که با ما تفاوتی دارند (مثلا تفاوت قومی، یا حتی جنسیتی و ظاهری) صادق بدانیم و بدون در نظر گرفتن تفاوت فردی افراد، این ویژگی که در ذهنمان حالت وهم دارد را به همه ی آحاد آن گروه، تعمیم بدهیم. انگاره سازی یک عامل اختلال در ارتباط بین فرهنگی است و باعث ایجاد کندی، مشکل و حتی خصومت در ارتباطات بین فرهنگی میشود.

در وبسایت writingcooperative به عنوان راهنمایی برای نویسندگان، انگاره ها را لزوماً مخرب ندانسته اند (3). حتی این که هرگز نباید از انگاره ها استفاده کنیم، خودش یک جور انگاره است! زیرا به هر حال آنچه به عنوان شناخت کلی از فرهنگ ها داریم، کامل نیست و می توان برای تعیین نوع برخورد با افراد، از انگاره های ذهنی خود استفاده کرد. به گفته ای این سایت - که به نظر من جالب است - ما اساساً در حال استفاده از انگاره ها هستیم و بدون آن ها نمی توانیم به تعامل و گفتگو بپردازیم. اینجا مفید به نظر می رسد که انگاره های سازنده را از انگاره های مخرّب تفکیک کنیم. آیا می توانیم بگوییم انگاره ی سازنده فقط انگاره ای است که مثبت باشد؟ به نظر من اینجا نباید خوش بینانه از این حقیقت که (گاهی انگاره های مثبت، واقعی نیستند) و این حقیقت دیگر که (گاهی انگاره های واقعی، مثبت نیستند) چشم پوشی کنیم. ارزش گذاری در مورد انگاره ها امری دشوار است. برای مثال، این که انسان مجرم باید در مقابل کارما (مکافات عمل) مسئول باشد یک نوع انگاره است و اینکه افراد افسرده نیاز به مهربانی و همدلی بیشتر دارند نیز یک انگاره است. اولی مثبت نیست و دومی مثبت است و هر دو در تعاملات روزمره مفید و واقعی هستند. 

وبسایت cross culture، این مراحل را جهت ایجاد یک انگاره بیان می دارد: 1 - ساخت یک فرضیه 2- قبول آن بدون شواهد 3- استفاده از آن فرضیه. (4)

بحث را در ادامه بیشتر به سمت ارتباطات بین فرهنگی متمایل می کنم. فرض کنیم یک توریست، به ایران آمده است. اینکه ایرانی ها مهمان نواز هستند، یک انگاره است. او می تواند هنگامی که به مشکلی بر می خورد از افراد کمک بگیرد و این، نمونه ی مثبت وجود انگاره در ذهن افراد است. حال فرض کنیم یک توریست به شهری خاص رفته که به خصیص بودن شهروندانش معروف است. ممکن است همین انگاره که همه ی افراد این شهر خصیص هستند، باعث شود او نتواند از کمکی استفاده کند در حالی که شاید در واقعیت بسیاری از افراد آن شهر واجد این ویژگی نباشند. این کارکرد منفی انگاره است. 

نکته ی مهم اینجاست که امروزه، در شرایطی که از نظر سیاسی راستگرایان افراطی در کشورهای اروپایی و آمریکایی در حال جولان دادن هستند، انگاره های منفی در حال گسترش سریع می باشند. درست همان طور که بعد از واقعه یازدهم سپتامبر، انگاره ی ارتباط مسلمانان با ترور و کشتار، به جریان سیاسی - اجتماعی اسلام هراسی در غرب منجر شد. وظیفه ی محقق ارتباط بین فرهنگی و نیز، خود ارتباط گر بین فرهنگی، این است که بتواند از این گونه انگاره ها دوری کند. به نمونه هایی از انگاره های منفی و اخلال گر در جهان امروز توجه کنید:

همه ی آمریکایی ها اسلحه دارند و از سیاست های تمامیت خواهانه ی ترامپ پشتیبانی می کنند!

همه ی یهودی ها صهیونیست هستند و طرفدار کشتار مسلمانان اند!

همه ی ایرانیان اعراب را دشمنان قسم خورده ی خود می دانند!

اعراب از ایرانیان متنفرند!

این موارد بیشتر جنبه ی سیاسی داشتند اما در زمینه ی اجتماعی نیز انگاره ها فراوان اند، مثال هایی از این دست:

همه ی مردانی که لباس روشن بپوشند همجنسگرا هستند!

همه ی ثروت مندان شادند! یا برعکس، همه ی فقرا در آرامش زندگی می کنند!

کانادایی ها ترسو هستند!

گاهی انگاره ها جنبه ی جنسیتی دارند. این نکته بسیار با اهمیت است که انگاره های جنسیتی، عموماً مخرّب هستند و از نظر روانشناختی، هویت یابی مستقل فرد را تهدید می کنند. انگاره هایی مانند اینکه ورزش برای زنان نیست یا اینکه مرد گریه نمی کند، عملاً یافتن جایگاه واقعی افراد در زندگی را با چالش رو به رو می کنند. حتی این انگاره ها زمانی که باعث جلوگیری از شکوفایی قابلیت های افراد شوند و محدودیت ایجاد کنند، به تصریح کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد، یک نقض حقوق بشر محسوب می شوند (5)

مثال های انگاره های اختلال انگیز فراوان است و در این پست نمی گنجد. اما شناخت جنس این نوع انگاره ها، کار چندان دشواری نیست و شاید اصلی ترین راهکار برای تعامل سالم با دیگران و پرهیز از به دام انگاره های مخرّب افتادن، خودداری از برچسب زدن به دیگران و تلاش برای شناخت تفاوت های بین فردی افرادی باشد که با آن ها ارتباط برقرار می کنیم. 

1- مدخل انگاره در فرهنگ واژگان معین

2- مدخل انگاره در ویکیپدیا

3- https://writingcooperative.com/how-to-avoid-stereotypes-and-clich%C3%A9s-9c241273cc96

4- https://www.crossculture.com/cultural-stereotyping/

5- https://www.ohchr.org/en/issues/women/wrgs/pages/genderstereotypes.aspx